فرهنگ امروز/ احسان تاجیک:

از زمانی که آقا علی مدرّس طهرانی در پاسخ به هفت پرسش شاهزاده بدیع الملک میرزا  قاجار ، کتاب بدایع الحکم را نوشت و در آن از امانوئل کانت سخن به میان آورد تا به امروز که آثار کانت در ایران ترجمه و منتشر شده است، کانت دوره های متفاوتی را در نگاه اندیشیدن ایرانیان گذرانده و این رویکردها شخصیت های متفاوت فکری فرهنگی را به خود مشغول داشته است ، کسانی با داعیه فلسفه اسلامی مانند مرتضی مطهری ، غلامعلی حداد عادل ، علی لاریجانی ، انشاءالله رحمتی و ... و در شخصیت های دانشگاهی و علمی معاصر مانند حمید عنایت ، میر شمس الدین ادیب سلطانی ، کریم مجتهدی ، منوچهر صانعی دره بیدی ، عزت الله فولادوند ، عبدالکریم رشیدیان ، سید علی محمودی و ... در رجوع این چهره ها و تفکرات متضاد به آثار و نوشته های کانت نشان می دهد ،  فلسفه امانوئل کانت از جایگاه مهم و قابل اعتنایی در شکل گیری اندیشه و دوران نهضت ترجمه در ایران برخوردار است و به نظر می رسد ، این رویکرد در خوش اقبالی کانت بوده که با مسائل سیاسی و ایدئولوژیک روز در ایران وارد نشده بلکه از جایگاه فرهنگ و اندیشه مطرح گردید و در ابتدا به صورت فلسفی و غیر سیاسی توسط دیگرانی مانند محمد علی فروغی به صورت مبسوط در جلد دوم از کتاب سیر حکمت در اروپا معرفی شد و فروغی در این اثر به شرح زندگانی و سیر تحول اندیشه کانت پرداخت و به نوعی تا آن دوره برای مخاطب ایرانی ، شناخت کافی از کانت توسط فروغی بوجود آمد و این نکته قابل توجه است ، برای اولین بار در کتاب فروغی ، تطبیق و خلق اصطلاحات لاتین و جدید با واژگان پارسی مطرح می شود و نوع واژه هایی نظیر « درون ذات » ، « برون ذات » معادل کلماتی مانند « سوژه » و « ابژه » و واژه های « اعراض » ، « ذوات معقول » برای « فنومن » ، « نومن » توسط فروغی معادل سازی فارسی شد. در نوع کوشش های منحصر به فرد محمد علی فروغی در معرفی امانوئل کانت به جامعه علمی ایران ، می توان بر این نکته توجه داشت که کار پر ارج فروغی در معرفی صحیح و درست از کانت بدون هیچ پیش داوری ، یکی از مهم ترین منبع عمومی و علمی در معرفی به مخاطبان آثار فلسفه در ایران است . کانت در ایران بیش از آن که در دوره های اخیر به عنوان فیلسوف سیاسی مطرح شود ، اندیشه های وی به صورت فلسفه اخلاق و فلسفه نظری معرفی شده است.

    در روش شناسی فلسفی ، کانت با در آمیختگی تجربه گرایی و عقل‌گرایی مدرن  به بحث درباره مابعدالطبیعه، معرفت‌شناسی، اخلاق، فلسفه سیاسی، زیبایی‌شناسی و ... می پردازد و از این نظریات با رویکرد انتقادی  بر سه موضوع «نقد عقل محض»، «نقد عقل عملی» و «نقد قوه حکم» ، فلسفه «انسان شناسی غایت گرای » خود را پی می گیرد. در فلسفه کانت « انسان» در کشاکش میان جزم اندیشی و شک گرایی قرار دارد و در دفاع ازخرد گرایی ، با نگاه دانشورانه جزم اندیشی را به بوته نقد می کشاند و معتقد است جزم اندیشی ، خیر همگانی را تهدید می کند و کانت از خود می پرسد که در برابر این پدیده چه باید کرد ؟ آنگاه می گوید: " بگذارد این اندیشه وران ، آزادانه راه خود را بپویند . اگر آنان استعداد خود را نشان دهند ، اگر پرسش های ژرف و نوین ارائه کنند ؛ در یک کلام ، اگر آنان خرد را نشان دهند ، خرد همواره سود خواهد برد". (فلسفه سیاسی کانت ، سید علی محمودی ، ص 74 ). خرد کلید فلسفه کانت است که اندیشمند با طرح سوال و شک به روشنگری خردمندانه نظر می افکند ، نظری که به تعبیر کانت " کوزه ای لبریز از سوال " گام در دبستان فلسفه می گذارد و خطری برای حقیقت محسوب نمی شود.  با این تعابیر در باور کانت انسان خود آیینی یا انسان غایت گرا بر بنیاد عقلانیت و نقد اندیشه و رای خود را مطرح می کند که این حق انسانی برای کانت مقدس است و با این نگاه در سه حوزه نقد فلسفی خویش ، با بنیاد بر شناخت انسان از راه سنجش خرد به دانش توجه می کند و این نگاه ریشه در شک گرایی دارد که برابر با عقل محض قرار می گیرد و راهی به سوی فلسفه می کشاند ، مقصدی که به تعبیر کانت " مقصد  راستین آن نشان دادن تمامی گام های خرد در تابناک ترین نور است" و این نقد خرد گرایانه ، انسان را با بی رحمی به ورطه شکاکیت می اندازد ، شکاکیتی که جز پیروی از عقل محض چیزی را برای کشف حقیقت متصور نمی داند. نقد خردگرایانه در ابتدای امر به سوی شناخت می رود و با تجزیه و تحلیل توانایی ها ، محدودیت ها نسبت به معرفت شناسی ، پرسشی فلسفی را پیشه می کند ، پرسشی که با چیستی و چرایی شکل می گیرد؟ چیستی و چرایی نه تنها جایگاه مهمی در شناخت شناسی کانت دارد بلکه اساس فلسفه با آن شروع می شود. همانطور که معرفت شناسی شاخه ای از فلسفه است ، ریشه یابی و درستی موضوع فلسفی نیز از آن نشات می گیرد. کانت با نوشتن سه کتاب  نقد عقل محض ، نقد عقل عملی و  نقد قوه حکم ، توجه به نقد خردگرایانه را دنبال می کند.

در کتاب نقد عقل محض درباره ویژگی‌های عقل و توان آن در شناخت متافیزیک به بحث می پردازد و با بررسی و تقسیم‌بندی مقولات شناخت به شرح  عقل ، محسوسات و ادراک و ویژگی‌های عقل محض در شناخت متافیزیکی می پردازد و با بحث منطق استعلایی ، تحلیل استعلایی و دیالکتیک استعلایی ، به قوه شناخت و مفاهیمی چون نفس ، جهان و خدا را مورد اندیشه ورزی فلسفی قرار می دهد.

کانت در کتاب نقد عقل عملی پروژه نقد خرد گرایانه خویش را دنبال می کند و با تمایزگذاری بین پدیدارها (فنومن‌ها) و اشیا در خود (نومن‌ها)، ذهن را تنها دارای قابلیت شناخت پدیدارها می داند و نومن‌ها را از حوزه شناخت عقل انسان خارج می کند. کانت در کتاب خویش به پرسش ((چه باید کرد؟)) پاسخ می دهد و با استنتاج عقلانی قاعده طلایی، حوزه عقل عملی را مشخص می کند و  نقد عقل عملی با فلسفه اخلاق عصر روشنگری ارتباط می یابد و بدون توجه به منفعتی که عمل اخلاقی برای انسان دارد ، فلسفه اخلاق را به عنوان مهمترین اصل آموزه های فلسفی خویش ، فارغ از قید هر گونه امر تجربی و محسوس ، عمل اخلاقی راستین را می بیند که این عمل اخلاقی با عقل محض ، ارتباط دارد.

با توجه به بحث دو کتاب قبلی ، کانت در کتاب سوم خود " نقد قوه حکم " در " سه‌گانی " (تریلوژی) ، در پیوند و نوعی ارتباط میانجی با دو اثر دیگر خویش ، از فلسفه نظری به فلسفه اخلاقی گذر می کند و با این توجه که قوه حکم قوه‌ای است مربوط به احساس لذت و الم، در جستجوی مبانی پیشین ، فلسفه‌ای از ذوق گیرد تا مبنا یا اصل بنیادیِ نهفته در شالوده قوه حکم، غایت‌مندی طبیعت به دو صورت صوری یا ذهنی یا واقعی و عینی شکل گیرد و حکم به‌غایت‌مندی صورت یک عین بدون هیچ غایت معینی دهد و این حکم زیباشناختی است، که بدون غایت معینی حکم غایت‌شناختی هم خواهد بود.

طرح نظریات سیاسی کانت ، طی سالیان اخیر در ایران بیشتر بوده است و این نکته حائز اهمیت می شود که کانت از منظری فلسفی به تحولات سیاسی مانند انقلاب کبیر فرانسه نگریست ولی این دیدگاه از شخصیتی سیاسی با دغدغه های سیاسی ایدئولوژیک شکل نگرفت بلکه کانت از منظر فلسفه و عقلانیت محض در پیوند با اخلاق و انسانیت ، بحث فکری در رابطه با آزادی اراده ، سیاست و مذهب داشته است و در طول زیست فلسفی خود کمتر به فلسفه سیاسی و تحولات ناشی از آن ، علاقه نشان داد ، چنان که کانت با این دیدگاه در اشاره به فیلسوفانی که دنبال سازگاری طبیعت و اراده هستند ، می نویسد: «از آنجا که پیوند ناگسستنی رویدادها (پدیده‌ها) قانون تغییرناپذیر طبیعت است، اگر رویدادها واقعاً و مطلقاً حقیقت داشته باشند آزادی اراده ممتنع است؛ لذا فیلسوفانی که در این مسئله به عقیده عموم بگروند هرگز نخواهند توانست دو مفهوم طبیعت و آزادی را سازگار سازند.» و در جای دیگری با اشاره به نقش مذهب و سلوک اخلاقی انسان باور داشت اخلاق مستلزم دین نیست و هر چیزی غیر از طریق سلوک اخلاقی که انسان خیال می‌کند برای ترضیه خود انجام دهد توهم کاذب است. بی شک کانت فیلسوف عصر روشنگری بود که انسان را به دلیری در فهم خویش فرا می خواند و این دلیری ریشه در خرد نقادی دارد که با درک جایگاه انسان، آن را منشأ قوانین عمومی طبیعت می داند که تجربه از آن نشات می گیرد و عقل انسان ، قانون اخلاقی را برای اجتماع انسانی بوجود می آورد و این قانون، مبنای نگاه انسان در  باور به خدا، آزادی، و جاودانگی می شود.

سخن آخر:

حال می توان بر این مساله تامل داشت ، کانت با نگاه فلسفی ژرف اندیش به دنبال کشف عقلانیت محض بدون التزام به هیچ قاعده یا مبنای دیگری است و عموما ایدئولوژی در فلسفه کانت هیچ جایگاهی ندارد و از طرف دیگر کانت برای خود جایگاه فیلسوف سیاسی قائل نیست و این مساله در شکل گیری تفکرات پیرامون فلسفه کانت امر بدیهی می باشد که آموزه ها و جاذبیت های شخصیتی امانوئل کانت برای اهل ایدئولوژی ، سیاست بازی و روشنفکری در ایران ، جذابیت فکری سیاسی نخواهد داشت و در کشور ایران نگاه سیاسی به کانت کمتر محل مناقشه بوده است و تا کنون طرح اندیشه های کانت کمتر حاشیه ساز بوده است.